Danas vam donosimo jednu šaljivu priču. Naime muž i žena su krenuli na jednu predstavu u pozorište ali desio im se jedan neočekivan problem. Žena ga nije shvatila na vrijeme i onda je ispala jedna duhovita situacija.
–Sve je to uredu, možda si ti upravu ali karte mi stoje u drugom odijelu.
ISTORIJA POZORIŠTA – OD RITUALA DO REFLEKSIJE DRUŠTVA: PUTOVANJE KROZ VJEKOVE
Pozorište je jedna od najstarijih i najfascinantnijih formi ljudskog izraza. Njegova historija nije samo priča o umetnosti, već i priča o razvoju civilizacija, političkih ideja, religijskih vjerovanja, društvenih normi i samog čovjeka. Kroz stoljeća, pozorište je mijenjalo oblik, funkciju i značenje, ali je uvijek ostajalo mjesto gdje se čovjek suočava sa samim sobom – kroz igru, simbol, dijalog, masku ili gest.
POČECI: RITUAL, MAGIJA I DRAMA
Najraniji oblici pozorišnog izraza nisu imali ni scenu, ni publiku, ni tekst u današnjem smislu riječi. Oni su bili sastavni dio religijskih obreda i magijskih rituala u prvim ljudskim zajednicama. U plemenskim kulturama širom Afrike, Azije, Amerike i Evrope, obredi plodnosti, lova, smrti i rođenja uključivali su ples, maskiranje, recitaciju i kolektivno izvođenje koje je u osnovi nosilo pozorišnu dimenziju. Ljudi su kroz rituale pokušavali uticati na sile prirode, povezati se s precima ili objasniti ono što ne razumiju.
Ti rani oblici proto-teatra nisu razlikovali izvođača od publike. Svi su učestvovali. Granica između stvarnog i simboličnog bila je zamagljena, jer se vjerovalo da se kroz izvođenje zaista mijenja realnost – da ples donosi kišu, maska doziva duha, a pjesma liječi bol.
ANTIČKA GRČKA – RODNO MJESTO DRAME
Prava revolucija u istoriji pozorišta desila se u staroj Grčkoj, u 5. vijeku prije nove ere. Tu su se pojavile prve organizovane forme drame kakve danas poznajemo: tragedija i komedija. Sve je počelo iz kultnog obožavanja boga Dionisa – boga vina, plodnosti i ekstaze. Dionizijski festivali, koji su uključivali povorke, pjesme i igre, polako su se pretvarali u takmičenja u govoru i glumi.
Pjesnici poput Tespa, Eshila, Sofokla i Euripida oblikovali su strukturu drame, uveli likove, dijaloge, sukob, katarzu – i stvorili temelj za cjelokupnu evropsku dramsku tradiciju. Tespis je prvi koji je, prema predanju, uveo glumca koji odgovara horu, što je dovelo do razvoja dijaloga. Eshil je dodao drugog glumca i smanjio značaj hora, Sofokle trećeg, čime se povećala dramska tenzija, dok je Euripid donio ljudskiju, složeniju psihologiju likova.
Pozorište se tada igralo u ogromnim amfiteatrima na otvorenom, poput onog u Epidaurusu, sa akustikom toliko savršenom da se glas glumca čuo do posljednjeg reda bez pojačala. Ulogu žene igrali su muškarci, maskirani i obučeni u kostime. Grčka drama nije bila puka zabava – bila je i obrazovna, religijska i politička institucija.
RIMSKO POZORIŠTE – SPEKTAKL I PROPAGANDA
Rimsko carstvo je od Grka preuzelo mnogo toga, pa i pozorište. Ipak, u Rimskom dobu, fokus se sve više pomjerao ka zabavi i spektaklu. Rimske komedije (najpoznatiji autori su Plaut i Terencije) bile su punjene farsom, dosjetkama, i stereotipnim likovima. Tragedije su gubile na značaju, a pažnja se sve više posvećivala vizuelnim i zvučnim efektima.
Pozorišta su bila veća, ukrašena, zatvorena – s naprednim mehanizmima za scenografiju. Istovremeno, granica između teatra i drugih formi spektakla se brisala – gladijatorske borbe, javna pogubljenja i cirkuske igre ulazile su u domen onoga što se smatralo „izvedbom“. U kasnijem periodu, pozorište se sve više posmatralo s podozrenjem od strane Crkve – zbog nemoralnog sadržaja i poganskog porijekla.
SREDNJI VIJEK – POZORIŠTE IZ CRKVE ILI NA TRGU
Nakon pada Rimskog carstva, pozorište gotovo nestaje. Smatralo se griješnim, opasnim, pa čak i đavoljim. Međutim, upravo iz crkve dolazi njegovo ponovno rođenje. Liturgijske igre, koje su prikazivale scene iz Biblije – Uskrsnuće, Božić, Rođenje Hrista – igrane su unutar crkvi, a zatim iznesene na trgove, gdje su privlačile hiljade ljudi.
Tako su nastale misterije, mirakuli i moralitete – različite forme srednjovjekovne drame. Misterije su prikazivale biblijske priče, mirakuli živote svetaca, a moraliteti su bile alegorijske predstave o borbi dobra i zla u čovjeku.
Pozorišne trupe bile su često putujuće, a predstave su se izvodile na improvizovanim platformama – ponekad i iz kola koja bi se zaustavljala u gradovima. Kostimi su bili raskošni, efekti domišljati, a dijalozi često uključivali elemente lokalnog jezika i humora.
RENESANSA – VELIKI POVRATAK UMJETNOSTI
Renesansa, koja je procvjetala u Italiji u 14. i 15. vijeku, donijela je pravo buđenje pozorišta. S povratkom antičkih ideala, pozorište ponovo postaje visoko cijenjena umjetnost. Italijani su uveli scenu s perspektivom, kulise koje se mijenjaju, kao i razvoj komedije dell’arte – forme u kojoj su glumci improvizovali na zadate likove i situacije. Maskirani likovi poput Arlekina, Pantalonea i Kolombine postaju simboli evropskog teatra.
U Engleskoj se u ovom periodu pojavljuje jedno od najvećih imena u istoriji – Vilijam Šekspir. Njegove tragedije (Hamlet, Otelo, Kralj Lir, Romeo i Julija), komedije (San ljetnje noći, Mnogo buke ni oko čega) i istorijske drame postaju temelji engleskog jezika i pozorišta. Njegov teatar, The Globe, mjesto je gdje su hiljade gledalaca stajale satima gledajući predstave koje i danas odjekuju univerzalnim porukama.
KLASICIZAM, BAROK I PROSVJETITELJSTVO
U Francuskoj 17. vijeka, pozorište dobija stroga pravila: jedinstvo vremena, mjesta i radnje. Pisci poput Korneja, Rasina i Molijera oblikuju francusku klasičnu dramu. Molijer, posebno, kroz komediju kritikuje društvo, licemjerje, medicinu i lažno moralisanje.
U Njemačkoj i Engleskoj pozorište ulazi u prosvjetiteljsku fazu, gdje je ideja da drama treba da obrazuje narod i da vodi prema razumu i vrlini. Pojavljuju se tzv. građanske tragedije, koje prikazuju „obične“ ljude u borbi protiv društvenih nepravdi.
19. VIJEK – REALIZAM I NATURALIZAM
Pozorište u 19. vijeku postaje sve više usmjereno ka stvarnosti. Pisci poput Henrika Ibsena i Antona Čehova pišu drame koje prikazuju običan život, porodične konflikte, unutrašnje dileme, društvene probleme. Scenografija postaje realistična, gluma suptilnija, režija važnija.
Ovaj period donosi i razvoj režije kao umjetnosti. Režiseri kao što su Stanislavski u Rusiji i Meiningenski vojvoda u Njemačkoj, uspostavljaju nove standarde discipline, uvježbanosti i izraza na sceni. Stanislavski će razviti metodu koja će kasnije inspirisati čitav holivudski glumački sistem.
20. VIJEK – EKSPERIMENTI, AVANGARDA I POLITIKA
Sa 20. vijekom dolazi pravi eksplozija raznovrsnosti. Pozorište prestaje da bude jedinstvena forma. Avangardni pokreti poput dadaizma, futurizma, ekspresionizma i apsurdnog teatra (Samuel Beket, Eugene Ionesco) razbijaju klasičnu strukturu drame.
Bertolt Brecht uvodi epičko pozorište, gdje publika ne treba da se identifikuje sa likovima, već da razmišlja i zauzima stav. Pozorište postaje politički instrument.
U istočnom bloku, pozorište se često koristi za prikrivenu kritiku režima, dok na zapadu ono postaje laboratorija eksperimenta, provokacije i inovacije. Raste uticaj feminističkog pozorišta, LGBTQ+ teatra, performansa i dokumentarne drame.
21. VIJEK – DIGITALNO DOBA I NOVI IZAZOVI
Danas, pozorište se suočava s konkurencijom striminga, interneta, TikToka i video igara. Ipak, ono i dalje opstaje, prilagođava se. U pandemiji COVID-19, mnogi teatri su se prebacili online. Eksperimentišu se sa interaktivnim predstavama, VR tehnologijom, i spojevima sa filmskim formama.
Publika više ne dolazi samo da „gleda“, već da učestvuje, propituje, komentariše. Pozorište postaje platforma za društvenu borbu, ali i utočište za one koji žele da pobjegnu iz stvarnosti.
